“Bir rəssamın payına iki ən böyük bəxtəvərlik düşə bilər ki, birincisi, ispan olaraq doğulmaq və ikincisi, Dali soyadı daşımaqdır. Mən ikiqat şanslıyam” —Salvador Dali belə hesab edirdi.
“Əgər sən müasir sənətin Vermeer və Rafaelin əsərlərini geridə qoyduğuna inanan insanlardan birisənsə, bu kitabı at və öz müqəddəs axmaqlığına davam et” — Dali “Sehrli ustalığın 50 sirri” kitabında yazmışdır. Müasir rəssam keçmişin böyük sənətkarlarına həmişə hörmətlə yanaşırdı. 1921-ci ildə Dali “Rafaelin boynu ilə avtoportret” adlı əsərini çəkmiş və burada italyan rəssamının obrazını öz üzərində canlandırmışdır. Dali, fon olaraq, ailəsinin yay aylarını keçirdiyi Kadekes şəhərini təsvir etmişdir.
“Avtoportret”də istifadə etdiyi bənövşəyi və narıncı tonların birləşməsi İspan impessionizminə xas idi — və burada müəllimi Ramon Pişotun və dostu, rəssam Pablo Pikassonun Dali üzərində təsiri özünü göstərirdi. Dali’nin xatirələrinə görə, Pişotun əsərlərinin rəng palitrası ona “illüziyalar və sentimental sevinc” hissləri bəxş edirdi, sanki obyektlərə prizma vasitəsilə baxarkən yaşadığı hisslər kimi. Öz müəllimi sayəsində gənc Dali müasir rəssamlıqla tanış olmuş və müxtəlif üslublarda — kubizm, impessionizm, puntillizm — özünü sınamağa başlamışdır.
17 yaşlı rəssam özünəməxsus, tanınan bir imic yaratmağa çalışırdı, xüsusən də bığlar və öz dövrü üçün qəbulolunmaz olan çox uzun saçlar uzadaraq.
Onun eksperimentləri atası tərəfindən bəyənilmirdi: çox konservativ olan və əyalət şəhərində notarius işləyən atası üçün oğlunun şok edici hərəkətləri əsl cəza idi. Lakin, doğma Figeras şəhərində Dali gənc yaşlarında artıq məşhur olmuşdu: 1919-cu ildə yerli teatr binasında onun ilk sərgisi keçirilmişdi və yerli mətbuat rəssama böyük gələcək proqnozları vermişdi. İllər sonra məhz bu bina Dali Teatr Muzeyinə çevrildi.
1921-ci ildə Dali İncə Sənət Kral Akademiyasına qəbul olunmuş və Madridə köçərək istedadlı gənclər üçün olan “Rezidensiya” adlı yataqxanada yaşamağa başlamışdır. Burada o, gələcək kinorejissor Luis Bunyuel ilə tanış olmuşdur.
Dali’nin eksentrik xarici görünüşü yalnız əyalət şəhərləri Figeras və Kadakesin sakinlərini şok etmirdi. Boksla məşğul olan Bunyuel dostunu Madridin müxtəlif məkanlarında gəzdirir və hər dəfə kiminsə Dali barədə sərt fikirlər söylədiyi zaman ona qarşı döyüşə girirdi. Lakin gənclər yalnız qəlyanxanaları deyil, həm də çoxsaylı artistik kafeləri ziyarət edirdilər, burada bohemiya toplaşır və sənət, fəlsəfə, xüsusilə də İspaniyada yeni çap olunan Ziqmund Freydin əsərlərini müzakirə edirdilər.
1928-ci ildə Bunyuel Dali-yə “Əndəluslu it” filminin üzərində işləməyi təklif etdi. Bu, sərbəst assosiasiyalar prinsipi ilə qurulmuş ilk sürrealist kino idi. “Film mənim istədiyim nəticəyə nail oldu. Bir gecədə o, müharibə sonrası on illik saxta intellektual avanqardizm dövrünü məhv etdi. Filmin ilk kadrlardan sonra- qızın gözü təraşla kəsilirdi, -abstrakt sənət adlandırılan bu məvhum, bizim ayaqlarımızın altına düşüb, ölümcül yaralanmışdı, artıq qalxmağa taqəti qalmamışdı- Dali öz avtobioqrafiyasında belə yazırdı.
Bunyuel isə qorxurdu ki, film hətta sürrealistlər tərəfindən də qəbul olunmaya bilər. O, xatırlayırdı: “Premyera uğursuzluğa düçar olsaydı, atmaq üçün kiçik daşlar götürmüşdüm. Bir neçə müddət əvvəl sürrealistlər mənim çox bəyəndiyim bir filmi – German Dulakın “Çanaq və rahib” filmini (Antoine Arto-nun ssenarisi ilə) çox pisləmişdilər, Ən pis vəziyyətə hazır idim. Daşlarım lazım olmadı. Zaldan sonda yekdil alqışlar səsləndi və mən ehtiyacım olmayan daşları gizlicə atdım.”
Məhz “Əndəluslu it” filminin çəkilişləri zamanı Dali sürrealist icmanın tam hüquqlu üzvü oldu.
Dali-yə böyük təsir edən digər bir şəxs, eksentrik şair Federiko Qarsiya Lorka idi, onunla da Dali “Rezidensiya”da tanış olmuşdu. Lorka ölüm və varlığın sonu mövzusuna dərin maraq göstərirdi və tez-tez öz dəfnini oynayırdı: çimərlikdə quma yıxılaraq ölü kimi davranırdı, Dali isə bu zaman eskizlər çəkirdi.
“Natürmort”un arxa plandakı antik büstündə Lorkanın üzü görünür. Həmin əsərdə Dali, həmçinin masanın üzərindən axan “yumşaq” formalı bir balıq təsvir edib. Bu canlı üsul, Dali tərəfindən ilk dəfə “Natürmort”da istifadə olundu və sonradan məşhur “Yaddaşın dəyişməzliyi” adlı əsərində, ağacdan axan saatlarla ortaya çıxdı.
Dali yaradıcılıq axtarışlarını sürrealizm üslubunda davam etdirdi. 1929-cu ildə ona rəssam René Maqrit və şair Pol Élyuar həyat yoldaşları ilə birlikdə qonaq gəldilər. Bu ziyarət Dali-nin həyatında dönüş nöqtəsi oldu. Élyuarın həyat yoldaşı Elena Diakonova ilə Dali heç vaxt ayrıla bilmədi.
Qala, Dali-onu belə adlandırırdı, vurğunu da sonuncu heca üzərində qoyurdu, Kazanda doğulub, Moskva şəhərində qız məktəbində təhsil alıb. İsveçrə sanatoriyasına müalicə almağa gedərkən Pol Élyuarla tanış oldu və onunla evləndi. Bir neçə il sonra onun sevgilisi rəssam Maks Ernst oldu. Bu sevgi üçbucağını da gizlətmədilər, çünki o dövrün bohem cəmiyyəti buna anlayışla yanaşırdı.
Lakin, Dali ilə tanış olub onu sevən Qala, seçdiyi insandan 10 yaş böyük olsa da, nəticədə ərini tərk etməyə qərar verdi. Bu qərara onun Polla birlikdə böyütdüyü qızlarının olmağı da mane olmadı.
Xatirələrinin birində Dali bu barədə yalnış məlumat verdi; bəlkə də qəsdən yalan demədi, sadəcə çox həyəcanlı olduğu üçün doğru xatırlamırdı. Qala isə bunu yadında saxlamışdı.
O, bu sözləri demişdi:
- Öldürmək. Mən istəyirəm ki, məni öldürəsiniz.
Amma gözləri tam başqa bir şey deyirdi: Mən sənin üçün yaşamaq istəyirəm, sadəcə yaşamaq istəyirəm.
O, gözlərini qaldırıb başını tərpətdi: - Sonra, başqa bir gün..
Bu, öldürmək haqqındadır.
Sinəsinə bir zərbə yerinə, yerə yuvarlanıb daşlara çırpılacaq, havada tullanacaq, Salvador Qala-nı özünə çəkdi və onun açılan dodaqlarına dərhal bir öpüşlə yapışdı.
O, öpüşməyi qətiyyən bacarmırdı, amma bunu elə ehtirasla etdi ki, cavab verməmək mümkün deyildi.
Qala Dali. «Özü tərəfindən uydurulmuş həyat»
İki ildən sonra Qala Dali ilə evləndi. O, rəssam üçün yalnız bir ilham pərisi deyil, həm də menecer oldu: bacarıqlı qadın bütün maliyyə və təşkilati məsələləri öz üzərinə götürdü.
Dali və o dövrdə hələ evli olan Qalanın eşq hekayəsi başlayanda, rəssamın atası onların münasibətlərinə kəskin şəkildə qarşı çıxdı. Qəzəblənən ata, oğlunu var-dövlətindən məhrum etdi və onu evdən qovdu.
Eyni vaxtda Parisdə Dali-nin böyük şəxsi sərgisi uğurla keçirildi. Sərgidə təqdim olunan işlərin əksəriyyətini sənətsevərlər hələ rəsmi açılışdan əvvəl almışdılar. Markiz de Noa, sənətkarların himayədarı və surrealistlərin yaradıcılığını dəstəkləyən şəxs, gələcəkdəki bir əsər qarşılığında Dali-ya pul borc verdi, bu pula isə rəssam və onun yoldaşı İspaniyanın bir balıqçı kəndindəki Port-Liqatda kiçik bir ev aldılar; bu ev daha çox anbarı xatırladırdı: əvvəlki sahibinin oğulları burada balıqçılıq avadanlıqlarını saxlayırdılar. Qalan pullarla cütlük taxta ustaları tutdu və bu məkanı evə oxşar bir yerə çevirdilər.
Dali artıq məşhur idi, amma hələ də çox varlı deyildi. Həmin markiz de Noa rəssama maddi vəziyyətini düzəltmək üçün sadə və dahi bir üsul təklif etdi. Beləliklə, Dali-nin istedadını qiymətləndirən bir gizli icma, “Zodiak” adlı bir klub yarandı, burada yalnız 12 nəfər ola bilərdi — bürclərin sayı qədər. Bu kluba daxil olmaq üçün üzvlük haqqı ödənilməliydi, və ilin əvvəlində 12 bəxtəvər şəxsin adı püşk vasitəsilə çəkilirdi: hər birinin müəyyən bir ayı olurdu, həmin ayda o, Dali-nin atelyesinə gələrək rəssamın işlərindən birini almaq və ya yeni bir şəkil sifariş etmək hüququna sahib idi. Beləliklə, Dali hər ay zəmanətli satış əldə edirdi. Tədqiqatçılar, Parisli memar və “Zodiak” üzvü Emilio Terrinin portretinin də bu cür işlərdən biri olduğunu güman edirlər.
1940-cı ildə, alman qoşunlarının Fransaya hücumu zamanı Dali və Qala ABŞ-a getdilər. Amerikada Dali səkkiz il yaşadı və bu illər onun həyatında, özünü təqdim etməsi və yaradıcılığında əhəmiyyətli bir mərhələ oldu: yeni bir ölkədə rəssam özünə yeni bir nüfuz və status qazanmalı idi.
Məhz ABŞ-da Dali diqqət çəkmək üçün mediadan fəal şəkildə istifadə etməyə başladı. Onun rəsm əsərlərində özünü reklam mövzusu ortaya çıxdı: Dali öz cizgilərini şəkillərə daxil etməyə başladı. Məsələn, “Yumşaq avtoportret ilə qovrulmuş donuz əti” əsərində o, məşhur nazik bığlarını təsvir etdi.
Amerikada Dali özünü müxtəlif sahələrdə sınadı: zərgərliklə məşğul oldu, Walt Disney üçün “Destino” adlı surrealist cizgi filminin ssenarisini yazdı (ancaq bu, kommersiya baxımından mənasız hesab olundu və istehsalına başlanılmadı), Alfred Hitchcock-un “Sehrlənmiş” filminin yuxu səhnəsi üçün bəzək yaratdı və hətta “Salvador Dalinin Gizli Həyatı” adlı avtobioqrafik kitabını nəşr etdi. Bundan başqa, bir çox qalmaqallı hekayənin qəhrəmanına çevrildi. Məsələn, 1939-cu ildə o, Beşinci prospektdəki bir mağazanın vitrinini bəzəməyə razı oldu və burada iki hissədən ibarət bir instalyasiya yaratdı: birində maneken vanna durur, vannanın içindən əlində güzgü tutan qollar havaya qalxırdı, digər hissədə isə çarpayı yerləşirdi və üzərində qanlı bir göyərçini dişləyən öküz başı asılırdı. Vitrin o qədər çox insanın diqqətini çəkdi ki, şəhər administrasiyası küçə etirazlarından ehtiyyat edərək izdihamın qarşısını almaq üçün Dali-nin əsərini sökməyə qərar verdi. Dali haqlı olaraq qəzəbləndi, həmin vanna ilə şüşəsini sındırdı və oradan küçəyə çıxdı. Həbs olundu, amma, qısa müddətə buraxıldı.
ABŞ-da Dali teatrda da çalışdı. Xüsusilə, o, Sergey Dyagilevin truppasında əvvəlki solist olan Leonid Myasinlə əməkdaşlıq etdi. Bəzək və kostyumların yaradılmasından başqa, Dali ilk dəfə librettoçu kimi fəaliyyət göstərdi: onun ssenarisi ilə 1939-cu ildə Myasin, Rixard Vaqnerin musiqisinə əsaslanan “Vaxkanaliya” baletini səhnələşdirdi.
Premyera qalmaqallı oldu. Məsələn, The New York Times tənqidçisi Con Martin yazdı: “Belə bir baleti psixoanaliz və ya ümumiyyətlə vacib bir incəsənət əsəri kimi qəbul etmək ciddi səhv olardı.” Solist Nina Teylade bədən rəngində bir kostyumda rəqs edirdi və bu, tamaşaçılar tərəfindən çılpaq bədən olaraq qəbul edildi. Çox sayda izləyici və tənqidçi üçün Dali-nin Freydsayağı təfsiri qəbul edilməz oldu və balet seksual əxlaqsızlıq nümayiş etdirməkdə ittiham edildi. Ancaq Myasin bundan imtina etmədi. Dali ilə birlikdə başqa iki balet də hazırladı: Rixard Vaqnerin musiqisinə “Dəlixanada Tristan” və Franz Şubertin musiqisinə “Labirint”.
Teseyin Minotavrı öldürdüyü bir epizodda,, Dali həqiqi bir buzov başı istifadə etmək istəyirdi, növbəti səhnədə isə rəqqaslar başdan parçalar kəsib yeyirdilər. Bir gün axşam, məşqlər başladıqdan sonra Dali ilə biz taksiyə minib 6-cı prospektə getdik və hər restoranı gəzərək buzov başı axtarırdıq. Obyektlər heyrətə gəlsələr də, çox məmnun idilər. Onlar bizə ən yaxşı təklif olaraq yalnız buzov ətindən sendviç verə bildilər!
Leonid Myasin “Labirint” baleti üzərində çalışarkən Dali ilə işlə bağlı xatirələrindən
“Dəlixanada Tristan” Dali tərəfindən ilk paranoik balet adlandırıldı. Süjetə görə, əsas qəhrəman İzoldaya olan sevgisindən ağılını itirir və xəyallarında o, cinsi əlaqədən sonra başını dişləyən mantisə qurban olur.
1945-ci ildə Hirosima və Naqasakidə atom bombalarının partlaması Dali üçün böyük bir şok oldu. Avtobioqrafiyasında yazırdı: “6 avqust 1945-ci il tarixli atom partlayışı mənim üçün seysmik bir şok oldu. O vaxtdan atom mənim zəkam üçün sevdiyim qida oldu. Bu dövrdə yazdığım bir çox mənzərə həmin partlayışın məndə yaratdığı böyük qorxunu ifadə edir.”
1945-ci ildən başlayaraq Dali atomla bağlı bir sıra əsərlər yaratdı, bunlar mistik-simvolik bir təfsirə malik idi. Soyuq müharibə ərəfəsində Dali “Mistika manifesti”ni nəşr etdi və burada özünün “atom sənəti” nəzəriyyəsini izah etdi — maddi şeylər yox olduqda belə, ruhani başlanğıcın davam etməsi. “Mən istəyirəm, —o yazırdı, — mələklərin və real dünyanın gözəlliyini pi-mezonlar və neytrinolarla təsvir edim.” Bu nəzəriyyənin təsdiqi olaraq 1951-ci ildə “Rafaelin partlayan başı” əsərini yaratdı.
1948-ci ildə Dali ABŞ-dan İspaniyaya qayıtdı. 1958-ci ildə Qala ilə evləndilər (bu, Pol Elüarın ölümünə qədər mümkün deyildi), amma 1960-cı illərin sonlarında onların münasibətləri praktiki olaraq sona çatdı. Dali arvadına Pubol qəsrini aldı, burada Qala həyatının sonuna qədər tək yaşadı.
Qala əlimdən tutdu və birdən dedi: “Yenə də hər şeyə görə sənə təşəkkür edirəm. Mən Púbol qalasını qəbul edirəm, amma bir şərtlə: mənim yazılı dəvətim olmadan buraya gəlməyəcəksən.” Bu şərt mənim mazoxist meyllərimi şişirdərək məni tamamilə heyran etdi. Qala mənim üçün, həmişə olduğu kimi, keçilməz bir qala oldu.
“Salvador Dalinin Gizli Həyatı, özünün danışdığı şəkildə“
Şöhrətin zirvəsində olan sənətçinin əsərlərini milyonçular alırdı, sərgilər isə daim böyük izdihamla keçirilirdi. O, sürrealist fotoqrafiyaya, qısa filmlərə maraq göstərdi, hologramların yaradılması üzərində işləyirdi, öz həyatından və yaradıcılığından kitablar yazdı, həmçinin bir neçə dəfə reklamda iştirak etdi (məsələn, şokolad və sərxoşluğa qarşı vasitə reklam edirdi) və məşhur Çupa-Çups lolipoplarının loqosunu yaratdı.
1970-ci illərin əvvəllərində Dali öz muzeyini açmaq qərarına gəldi. Figerasdakı teatr binası —sənətçinin ilk sərgisi keçirildiyi yer — İspaniya Vətəndaş Müharibəsi zamanı ciddi ziyan görmüşdü. Böyük vəsait sərf edərək Dali onu yenidən inşa etdi və foyeni şəxsən özü rənglədi. Böyük əsərləri sərgiləmək üçün tamaşa zalının üzərində bir günbəz tikildi. Salvador Dali Teatr-Muzeyi 1974-cü ildə açıldı.
1982-ci ildə Dali “Qalanın Üç Məşhur Sirri” adlı rəsmini çəkdi, lakin ilham pərisinin özü bu əsəri muzeydə görə bilmədi. Arvadının ölməkdə olduğu xəbərini aldıqdan sonra Dali Púbol qalasına gəldi, amma artıq çox gec idi. O, rəsmi arvadının tabutunun yanına qoydu.
Qala öldükdən sonra Dali depressiyaya düşdü və daha çəkmədi. Sənətçi artıq bir neçə ildir Parkinson xəstəliyindən əziyyət çəkirdi və bu xəstəlik ona işləməyə imkan vermirdi. Salvador Dali 23 yanvar 1989-cu ildə vəfat etdi və onun cəsədi Teatr-Muzeyində dəfn edildi.
Digər bir məsələ isə, tənqidçilərinin dediklərinə görə, onun pul sevgisinin həddindən artıq olmasıdır. Dalinin hər yaratdığı gəlirli bir işə çevrildi. Son illərində o, saxtakarlıqları dəstəkləmək üçün boş vərəqləri imzalamayırdı. Onun fikrincə, əsərinin təqlidi, onun böyüklüyünün bir sübutu idi.
Həyatını bir kənara qoysaq, Salvador Dalí mübahisəsiz bir sənətçi idi. Hər bir detala diqqətlə yanaşması və eyni zamanda qeyri-şüur dünyasını əks etdirməsi onu ən böyük arzuların rəssamı etdi. Rafael və Velazkezdən öyrəndiyi təbii yanaşma, elmlərə olan böyük marağı və məntiqsiz əlaqələr, ikibaşlı şərhlərə səbəb olan müxtəlif təfsir növləri onun sənətinin yalnız üç xüsusiyyətidir.
O, paranoik-kritik metodunu icad etdi, ikili təsvirlər və dekorasiya, fotoşəkillər, əməkdaşlıqlar və digər işlərini nəzərə almaqla. 1500-dən çox sənət əsəri yaratdı,
Məqalədəki materiallar «Культура.РФ» və historia-arte. com saytından götürülmüşdür.
